Aby to zrozumieć, musimy cofnąć się o kilkaset, a właściwie prawie tysiąc lat wstecz, gdyż tyle liczy historia przemyskich Żydów. Bez jej poznania, trudno będzie zrozumieć, jak bardzo zagłada Żydów zubożyła obraz Przemyśla, przemyską gospodarkę, kulturę i tradycję.

Poznanie historii przemyskich Żydów jest ważne również z innego powodu. Do dnia dzisiejszego dożyła jedynie garstka ludzi pamiętających przedwojenny Przemyśl, żydowskie miasto, synagogi, rabinów chodzących ulicami, bazary, żydowską kulturę i wszystko to co tworzyło specyficzny klimat "tamtego" Przemyśla. A potem wybuchła wojna i to wszystko, co trwało i rozwijało się przez kilka stuleci, zostało kompletnie zniszczone w ciągu kilkunastu zaledwie miesięcy. Dzisiaj pozostało nam po "żydowskim Przemyślu" jedynie kilka zachowanych budowli, trochę fotografii oraz pamięć o tamtym świecie, tamtych ludziach, ich kulturze, religii, sposobie życia. Za kilkanaście, kilkadziesiąt lat, nie będzie już nikogo, kto mógłby o tym wszystkim opowiedzieć. Ubywać będzie również materialnych pamiątek tamtego okresu w historii miasta, tamtego świata, tamtych ludzi. Pozostanie tylko wiedza i pamięć.

Pierwsze wzmianki o pobycie Żydów w Przemyślu pojawiają się już w XI w. Na początku XV w. w Przemyślu żyło około 20 żydowskich rodzin, "między temi był jeden sklarz, który wstawia szyby na zamku i jeden medicus, który leczy służbę pana starosty" (L. Hauser). Stan ten uległ gwałtownej zmianie od czasu, gdy w 1559 r. król Zygmunt August nadał Żydom przemyskim przywileje, zezwalając na swobodne osiedlanie się oraz prowadzenie działalności gospodarczej.

Od tego czasu możemy obserwować stały wzrost liczby ludności żydowskiej, oraz błyskawiczny rozwój instytucji żydowskich w Przemyślu. Wówczas to powstały m.in. bożnica, szpital, łaźnia. W 1594 r. ukończono budowę murowanej synagogi. Usytuowana ona była w centrum żydowskiej dzielnicy, we wschodniej części Rybiego Placu. Oprócz funkcji sakralnych bożnica ta pełniła także inne funkcje społeczne, gdyż znajdowała się tam m.in.: szkółka dla chłopców, akademia talmudyczna, sala posiedzeń władz kahalnych oraz sądu żydowskiego.

Wybuch wojny oraz wkroczenie Niemców do Przemyśla 15 września 1939 r. oznaczało dla przygniatającej większości przemyskich Żydów wydanie na nich wyroku śmierci. Kierunek polityki niemieckiej wobec Żydów oraz ich skrajnie wrogi do nich stosunek, widoczny był niemal natychmiast, zanim jeszcze na terenie miasta powstały getta. Nazajutrz po wkroczeniu do Przemyśla, 16 września 1939 r. Niemcy aresztowali ok. 200 osób narodowości żydowskiej i umieścili ich w więzieniu i budynku policji, 19 września bez żadnego sądu rozstrzelali wszystkich złapanych Żydów - część w podprzemyskiej wiosce Przekopana, a część na żydowskim cmentarzu.

Od początku okupacji Niemcy starali się pozbywać Żydów, wypędzając ich do radzieckiej strefy okupacyjnej. W ciągu dwóch miesięcy: kwietnia i maja 1940 r. na prawobrzeżną stronę Przemyśla zostało wygnanych 7000 Żydów. 17 listopada 1942 r. Niemcy wywieźli do obozu w Bełżcu kolejne 3500 osób z przemyskiego getta. Po tej akcji obszar getta został zmniejszony, zostało w nim jeszcze ok. 5000 osób. Getto zostało podzielone na getto A - dla pracujących, oraz getto B - dla pozostałych.

Getto było sukcesywnie i systematycznie likwidowane do września 1943 r., kiedy to z przemyskiego getta zostało wywiezionych do obozu w Oświęcimiu i Szebniach ok. 4000 pozostałych przy życiu Żydów. Do uporządkowania terenu zlikwidowanego getta Niemcy zaangażowali 200 ocalałych Żydów, których po uporządkowaniu terenu getta, zesłano do obozu w Stalowej Woli i Oświęcimia, zaś sam Przemyśl został ogłoszony przez Niemców miastem wolnym od Żydów.

Wszystkich zainteresowanych szczegółową historią przemyskich Żydów zapraszamy na bogato ilustrowaną, niedawno ukończoną stronę http://republika.pl/wojnawp/zydzi/z1a.html



Soluś, kiks.